Üreme

Üreme

• Canlıların kendilerine benzer yeni canlılar oluşturmasıdır
  
• Populasyonun devamını sağlar
  
• Virüslerin canlılarla ortak olan önemli özelliğidir
  
• Bireyin türe yönelik canlılık özelliğidir
  
• Kalıtsal özelliklerin nesiller boyu saklanmasını sağlar
  

A-Virüslerde üreme
Özel üreme şekilleri vardır.Mitoz,mayoz ve döllenme görülmez yeniden sentezlenme şeklinde (Sentrozom gibi) üreme görülür. Bu olay DNA ve protein sentezi şeklinde gerçekleşir. Oluşan yeni virüsler ana virüsten kalıtsal materyal ve yapısal eleman almazlar. Üreme için canlı hücre sitoplazmik ortamı gerekir. Virüslerde büyüme ve gelişmede görülmez.

B-Bakterilerde üreme
a-Eşeysiz üreme: Bakteri hücresi ortam şartları uygun olduğunda mitoz bölünmeyi andıran (Fissyon bölünme) bölünme ile hızla coğalır.
b--Eşeyli üreme:

• Konjugasyon:Karşılıklı gen alış verişi şeklinde gerçekleşir
  
• Transformasyon:Ortamda farklı özellikte bakteri geninin alınışı ile gerçekleşir
  
• Transduksiyon:Bakteri virüsleri aracılığı ile farklı bakteri genlerinin alınışı ile gerçekleşir
  

Eşeysiz üreme ve çeşitleri
Özellikleri:

• Tek ata vardır
  
• Mekanizması mitoz bölünmedir
  
• Oluşan yeni canlılar bütün özellikleri ile birbirlerine ve ata canlıya benzerler
  
• Hızlı üreme şeklidir
  
• İlkel üremedir
  
• Cinsiyet yoktur
  
• Canlılığın çeşitlenmesinde rol almaz. Evrime katkısı yoktur.
  

A-Bölünerek üreme

• Tek hücrelilerde görülür(Bakteriler ve protistalar)
  
• Mitozla gerçekleşir
  
• Çok hızlı gerçekleşir
  

Örn:Parmecium,amip,euglena vb.
B-Tomurcuklanarak üreme

• Ana canlının vücuduna ait dokusal bir kısmın yeni bir canlı haline dönmesi şeklinde gerçekleşir
  
• Bire mayası,süngerler,sölentereler,Gözyaşı bitkisi gibi canlılarda görülür
  
• Oluşan yeni canlı biri süre sonra ana canlıdan ayrılıp bağımsız canlı olabilir
  
• Oluşan canlılar ana canlı ile beraber koloniler oluşturabilirler(Polipler)
  

Örn:Sünger,hidra,Gözyaşı bitkisi vb.
C-Sporla üreme

• Spor adı verilen özel üreme hücreleri ile gerçekleşir
  
• Olumsuz koşullara dayanıklı özel üreme hücreleridir
  
• Sporlar sporozooalar,mantarlar ve çiçeksiz bitkilerde görülür
  
• Sporlar haploid canlılarda(alglerde vb.)mitozla, diploid canlılarda bitkilerde mayozla oluşur.
  
• Sporlar döllenmeden gelişerek yeni canlılar oluşturur
  
• Üç değişik özellikte spor vardır
  
  
  
  • Endospor:Bakterilerde
    
  • Ekzospor:Mantarlarda
    
  • Zoospor:Alglerde
    
  
  

Not:Endospor üremede rol almaz.
D-Vegetatif üreme

• Ana canlının vücudundan ayrılan bir parçanın eksiklerini tamamlayarak yeri bir canlı haline gelmesi şeklinde görülür
  
• Planaria,deniz yıldızları vb. omurgasızlarla,çiçekli bitkilerde görülür
  
• Rejenarasyon yeteneği yüksek canlılarda görülürVegetatif üremenin tercih edilme nedenleri
  
  
  
  • Hızlı üreme şeklidir
    
  • Karakterlerin korunmasını sağlar
    
  • Tohumla üreme yetenegi olmayan bitkilerde üremeyi sağlar
    
  
  

Eşeyli ürem ve çeşitleri
Özellikleri:

• Temel mekanizması: Mayoz ve döllenmedir
  
• Aynı türün farklı cinsiyetine sahip iki bireyin oluşturduğu gametlerin birleşmesi ile gerçekleşir
  
• Canlılarda çeşitliliğin artmasına neden olur
  
• İleri (Gelişmiş) üreme şeklidir
  
• Bakteriler,silliler,volvox,mantarlar,bitkiler ve hayvanlarda görülür
  
• Yeni kalıtsal kombinasyonların oluşumunun nedenidir
  

Eşeyli üremede
1-Gamet ve gametlerin oluşumu:Mayoz
2-Gametlerin birleşmesi:Döllenme
3-Döllenme ile oluşan hücre:Zigot
A-İzogami: Dişi ve erkek gamet arasında fark yoksa erkek ve dişi gametler yapı ve özelikleri bakımından aynıdır.Örn:Ulotrix
B-Anizogami:Gamet cifti arasında cinsiyeti belirleyen fark varsa.Küçük hareketli sperm ve büyük hareketli yumurta bulunur.Örn:eğrelti otu
C-Oogami:Gametler arasındaki fark ileri düzeyde ise.Gametler arasında büyüklük,hareket,sitoplazma içeriği bakımından önemli derecede farklar bulunur.Örn:Hayvansal organizmalar
D-Partenogenez: Döllenme olmadan yumurtanın embriyonik gelişim evrelerini tamamlayarak yeni haploid oluşturması şeklindeki üremedir
E-Konjugasyon : tek hücrelilerde görülen eşeyli üreme şeklidir.Yanyana gelen iki hücre arasında kurulan sitoplazmik köprü aracılığı ile hücreler arasında gen veya nucleus alış verişi şeklinde gerçekleşir.Örn:Bakteri ve paramecium
F-Hermafroditlik: Bazı canlılarda tür bireylerinde cins ayrımı yoktur. Tek bireyde dişi ve erkek üreme sistemleri birlikte bulunur.Bu tür canlılara hermafrodit canlı denir. Endoparazitler hariç diğerleri kendi
kendini dölleyemez.Örnek: Hidra,Toprak solucanı,istiridye,tenya vb.
C-Protistalar da Üreme

• Mitozla üreme:Amitoz şeklinde gerçekleşir
  
• Eşeyli üreme:Konjugasyon ile gerçekleşir
  

Parameciumda konjugasyon

• Farklı özellikteki iki parameciunm yan yana gelirler
  
• Aralarında sitoplazmik köprü (Plasmodezma) kurulur
  
• Makronucleus ortadan kalkar
  
• Mikronucleuslar mayoz geçirerek 4 tane haploid nucleus oluşturur
  
• 4 nucleustan 3 tanesi ortadan kalkar
  
• Kalan tek haploid nucleus mitozla iki nucleus oluşturur
  
• Bu nucleuslardan biri kalıcı diğeri göçücü nucleustur
  
• İki hücrenin göçücü nucleusları karşılıklı değiştirilir
  
• Kalıcı nucleusla diğer hücreden gelen göçücü nukleuslar birleşerek diploid tek nucleus oluşur.
  
• Oluşan diploid nukleus ard arda 3 mitoz geçirerek 8 nucleus oluşturur
  
• Her bir hücre 2 sitokinez geçirerek 4 hücre oluşturur
  
• Oluşan hücrelere nucleuslar ikişer ikişer dağılır
  
• Konjugasyon yapan iki parameciumdan toplam 8 paramecium oluşur.
  

Plasmodium malariada döl almaşı
Sporozooalardan Plasmodium malarıada hayat devri

• Qanofel sokması ile sporozoitler (n) insan kanına geçer
  
• Alyuvarlar içine geçerek şizonta dönüşürler
  
• Şizont çoğa bölünerek (Şizogoni) merezoitleri(n) oluşturur
  
• Alyuvarların parçalanması ile merezoitler ve toksinleri kana karışır.(Sıtma nöbetleri bu esnada görülür)
  
• Merezoitler ya yeni alyuvarlara girer, yada gametositlere dönüşür
  
• Anofelin bu insanın kanını emmesi ile gametositler anofelin barsağına geçer
  
• Gametositler(n) burada ovumu(n) ve mitoz geçirerek 4-8 sperm(n) haline gelirler
  
• Oluşan spermler ovumu barsak boşluğunda döller ve zigot(2n) meydana gelir
  
• Ameboid hareket eden zigot barsak epitelini delerek barsak kaslarına yerleşir
  
• Zigot burada mayoz geçirir ve ardından çoğa bölünerek (Sporogoni) sporozoitleri (n) oluşturur
  
• Sporozoitler dolaşım sıvısı ile tükürük bezlerine taşınır ve döngü tamamlanır.
  

Not: Plasmodium malariada baskın döl haploidtir.Diploid aşama sadece zigot evresine indirgenmiştir.

D-Fungi (Mantarlarda) Üreme

• Sporla üreme:
  
• Eşeyli üreme:
  

E-Hayvanlarda Üreme
a-Spermatogenez :
Erkek bireylerde testislerde spermlerin meydana gelmesidir:
Özellikleri:

• Testiste seminifer tüplerinde gerçekleşir
  
• Ergenlik dönemine kadar sadece sperm ana hücreleri (Spermatogoniumlar) mitozla çoğalır
  
• Ergenlikle beraber mitozla çoğalırken mayozla spermler meydana gelir
  
• Mayoza başlayacak hücreye 1.spermatosit (2n) denir
  
• Mayoz II geçirecek hücreye 2. spermatosit (n) denir
  
• Mayoz sonu oluşan hücrelere spermatid (n) denir
  
• Oluşan spermatidler dölleme yeteneği kazanmak için farklılaşırlar. Bu olaya spermiyohistogenez denir.
  
• Farklılaşma epididimiste gerçekleşir
  
• Her sperm ana hücresinden kalıtsal olarak farklı 4 aktif sperm oluşur
  

Farklılaşma:

• Golgiden akrozom gelişir
  
• Sitoplazmanın önemli kısmı atılır
  
• Nucleus yoğunlaşır
  
• Kuyruk gelişir
  

Spermin özellikleri:

• Az sitoplazmalı ,küçüktür
  
• Kamçılı ve aktif hareketlidir
  
• Besin maddesi içermez
  
• Uç kısmında ovum zarını eritecek enzim içeren akrozom bulunur
  
• Fertilizin maddeye pozitif taksi gösterir
  
• Zigotun kromozom kaynağıdır
  
• Zigotun sentrozom kaynağıdır
  
• Dişi üreme sisteminde 2-3 gün canlı kalabilir
  
• Ömür boyu üretilir
  

b-Oogenez :
Dişi bireyin ovaryumunda gerçekleşir.
Özellikleri:

• Ovaryumda folikül içerisinde gerçekleşir
  
• Embriyonik evrede 3. aydan itibaren ovum ana hücreleri gelişir
  
• Embriyonik dönemde mayoza başlayan 1. oositler ergenlik dönemine kadar profaz-1 evresinde kalırlar
  
• Ovaryumda gelişecek ovum sayısı bellidir
  
• Ergenlikle beraber periyodik olarak ortalama 28 günde bir ovum gelişir
  

Not: Bazı hayvanlarda ovum yılda bir topluca, bazılarında birkaç kez gruplar halinde bırakılır

• Bir oogoniumdan 1 ovum 3 kutup hücresi oluşur
  
• Oogniunun sitoplazmasının büyük kısmı ovumda kalır
  
• Ortalama 45-50 yaşına kadar devam eder
  

Ovumun özellik ve görevleri:

• Bol sitoplazmalı ve büyüktür
  
• Hareketsizdir
  
• Türe göre değişik orende besin içereir
  
• Zigotun kromozom kaynağıdır
  
• Zigotun mitokondri kaynağıdır
  
• -Döllenmeden sonra zigota dönüşür
  

Döllenme
Ovum ile spermin birleşmesi olayıdır.
Döllenme gerçekleştiği ortam
A-Dış Döllenme :

• Sadece suda yaşayanlarda gözlenir.
  
• Döllenme olasılığını arttırmak için fazla sayıda üreme hücresi oluşturulur.
  
• Döllenen yumurtadaki embriyo gelişimini suda tamamlar.
  
• Genellikle yumurta ve spermler suya bırakıldığından çiftleşme organlarına rastlanmaz.
  

B-İç Döllenme :

• Kara ortamında nem , sıcaklık ve radyasyon gibi faktörlere karşı üreme hücrelerini korumak için döllenme dişi bireyin üreme sisteminde gerçekleşir.
  
• Genelde karada yaşayanlarda görülür.
  
• Üreme hücreleri dişi bireyin üreme sistemi içinde birleştiğinden döllenme olasılığı fazlalaşmıştır.
  
• Döllenmiş yumurtadaki embriyo gelişimini dişi bireyin içinde veya dışarıda tamamlayabilir.
  
• Çiftleşme organları kullanıldığından üreme hücresi sayısı azdır.
  

Döllenme ve gelişme şekline göre üçe ayrılır
A-Dış döllenme ve dış gelişme:

• Suda yaşayan canlılarda (Balık ve kurbağalarda) görülür
  
• Yumurta ve sperm vücud dışına su ortamına bırakılır
  
• Döllenme garantisi yoktur
  
• Yumurtanın etrafında kabuk oluşumu yoktur
  
• Döllenmeden sonra gelişen embriyoda kabuk,korion,amnion ve allantois gibi zarlar yoktur.Sadece vitellüs kesesi vardır.
  
• Embriyo su ve O2 ihtiyacını sudan karşılar
  
• Embriyo metabolik artıkları bulunduğu su ortamına difüzyonla verir
  
• Yumurtada yeterli besin olmadığı için başkalaşım veya embriyonal gelişim tamamlanmadan beslenme davranışları görülür
  
• Yumurta sayısı fazla döllenme garantili değildir
  

B-İç döllenme dış gelişme:

• Karada yaşayan sürüngen ve kuşlarda görülür
  
• Döllenme dişi bireyin vücudu içinde müller kanalında gerçekleşir
  
• Döllenmeden sonra yumurta etrafında kabuk oluşumu gerçekleşir
  
• Yumurta vücudun dışında gelişimini tamamlar
  
• Gelişen embriyonun etrafında kabuk,korion,amnion zarları ayrıca yedek besin deposu vitellüs kesesi ve metabolik artıkları depolayan allantois kesesi bulunur
  
• Embriyo ile dış ortam arasında sadece gaz alış verişi vardır
  
• Yumurta sayısı az döllenme garantilidir
  
• Yumurtada embriyonik gelişimi tamamlatacak kadar yeterli besin bulunur
  
• Dişilerde müller kanalı oluşan yumurtanın döllendiği,vitellüsün vekabuğun oluştuğu yerdir.
  

C-İç döllenme ve iç gelişme:

• Memelilerde görülür
  
• Döllenme dişi bireyin vücudu içinde gerçekleşir
  
• Embriyonik gelişim dişi bireyin vücudu içinde tamamlanır.Ana organizma embriyonun korunması,beslenmesi,solunumu vb.bütün yaşamsal ihtiyaçlarını karşılar
  
• Yumurta sayısı azdır döllenme ve gelişme garanti altındadır
  
• Oluşan embriyo madde alış verişini ana organizmanın vücudu ile yapar
  
• Yumurtada kabuk yoktur. Vitellüs çok azdır.
  
• Allantois ve vitellüs keseleri körelmiş ve bu keselerin görevini göbek bağı almıştır
  

Not:İç döllenme iç gelişme gösteren bazı balık ve sürüngenlerde ana organizmanın rolü:
1-Döllenme ortamıdır
2-Embriyonun korunmasında rol alır
Döllenme ve Gelişim
Ovipar canlılar:

• İç döllenme veya dış döllenme görülür
  
• Gelişme vücud dışında gerçekleşir
  
• Embriyonik gelişimi destekleyecek özel davranışlar gelişmiştir
  

Örn:Balık,kurbağa,sürüngen ve kuş
Ovovipar canlılar:

• İç döllenme görülür.(Genelde)
  
• Embriyonik gelişim yumurta içinde ana canlının vücudu içinde özel organlarda gerçekleşir.
  
• Ana canlının vücudu sadece koruyucudur
  
• Gelişimi biten yavru doğar gibi ana vücudu terk eder
  

Örn:Karasinek,lepistes,engerek,köpek balıkları
Vivipar canlılar:

• İç döllenme görülür
  
• Yumurtalarda vitellüs çok azdır
  
• Gelişme ana canlının vücudunda gerçekleşir
  
• Ana canlı embriyonun bütün ihtiyaçlarını karşılar.
  

(Beslenme,korunma,boşaltım maddelerinin atılımı,solunum vb.)
Örn:Memeliler
1-Pronefroz tip
Hayvanlarda üreme ve boşaltım sistemi bazı yapılar ortak olarak kullanır.Bu nedenle bu ikili yapıya ürogenital sistem denir.Boşaltım birimi nefridyumdur.Boşaltım maddeleri glomerulus denen
kılcal damar yumağından silli huni ile başlayan nefridyuma geçerler.Nefridyumlar segmantal diziliş gösterirler.Bu tip böbrek yapısı bütün omurgalıların embriyonal döneminde ve kıkırdaklı balıkların ergin döneminde görülür.Nefridyumlar ayrı ayrı wolf kanalına açılır.(Pronefroz kanal)
2-Mezonefroz tip
Boşaltım birimi glomerulus ve bowman kapsüllerinin oluşturduğu malpiğhi tüpleridir(Nefron).Segmantal diziliş gösterip wolf (Mezonefroz kanal)kanalına açılırlar.Sürüngen , kuş ve memeli embriyoları ile balık ve kurbağaların
erginlerinde görülür.
3-Metasnefroz tip
Böbrek yapısında temel boşaltım birimi glomerulus ve bowman kapsülünden oluşmuş (malpiğhi tüpleri) nefron lardır.Farklı olarak nefron lar ortak bir kanalla böbrek havuzuna ve buradan tek kanallar mesaneye açılır.Bu kanala üreter denir.Bu kanal sperm taşımaz.Memelilerde mesaneden uretra ile vücud dışına açılır.
Sürüngen kuş ve memelilerde mezonefroz kanalı erkek bireylerde epididimis haline dönüşür.Wolf kanalı vasdeferans haline dönüşür. Dişilerde iki yapı tamamen körelir.
Kloak:Balık, kurbağa, sürüngen ve kuşlarda bulunan yapı sindirim, boşaltım ve üreme hücrelerinin dışa atıldığı yapıdır.Memelilerde bulunmaz.
Wolf kanalı:Balık ve kurbağaların erkek bireylerinde bulunur.Üre ve spermin dışa atılımını sağlar.Sürüngen,kuş ve memelilerin erkeklerinde wolf kanalının yerini vasdeferans kanalı almıştır.
Müller kanalı:Balık ve kurbağalarda dişi bireylerin ovaryumundan bırakılan yumurtaların dışa atılımını sağlar. Sürüngen ve kuşlarda müller kanalı daha gelişkin olup :

• iç döllenmenin gerçekleştiği yerdir.
  
• Yumurta akının oluştuğu yerdir.
  
• Yumurta kabuğunun oluştuğu yerdir
  
• Bazı türlerde embriyonik gelişimin tamamlandığı yerdir.
  

(Ovoviviparlarda)
Kuş ve sürüngenlerin erkeklerinde rudimenter müller kanalı bulunur.Testislerde üretilen spermler vasdeferans kanalı ile kloaka taşınırken boşaltım maddeleri üreter ilke kloaka taşınır.
İnsanda erkek üreme sistemi
A-Testis
B-Epididimis
C-Vas deferans
D-Penis
E-Salgı (Seminal) bezleri
a-Seminal bez b-Prostat bezi c-Cowper bezi
A-Testis:

• Yapısında bulunan seminifer tüplerinde spermler oluşur
  
• Yapısında bulunan leydig hücreleri ile eşey hormonu üretir
  
• Spermlerin farklılaşmasının gerçekleştiği yerdir
  
• Vücud ısısından 2-3 oC daha düşüktür.
  

B-Epididimis:Spermlerin olgunlaştığı ve depolandığı yerdir
C-Vas deferans:Olgunlaşan spermlerin toplanıp biriktirilmesinde vegerektiğinde seminal salgılarla karıştırılarak dışa atılmasında rol alır.
D-Penis:Çiftleşme organıdır
E-Seminal bezler ve salgıları: ( Seminal bez,prostat bezi,Cowper bezi)

• Spermlerin korunması
  
• Spermlerin beslenmesi
  
• Spermlerin hareket etmesinde rol alır
  

İnsanda dişi üreme sistemi
A-Ovaryum
B-Follopi kanalı(Tüpü)
C-Uterus
D-Vagina
A-Ovaryum:

• Yumurtaların oluştuğu organdır
  
• Ortalama 28 günde bir yumurta gelişir
  
• Yumurta gelişimi var olan yumurtaların mayoza devam etmesidir
  
• Yumurtalar folikül denen yapıların içindedir
  

B-Follopi kanalı(Tüpü):

• Ovulasyonla karın boşluğuna bırakılan yumurtaları huni şeklindeki baş kısmı ile toplar.
  
• Kanala geçen yumurtalar uterusa taşınır
  
• Döllenmenin gerçekleştiği yerdir
  
• İlk bölünmeler kanalda başlar
  
• İç yüzey silli epitelle döşelidir
  
• İç yüzeyde besleyici sıvı üreten bezler bulunur.Bu bezlerden salgılanan sıvı ile döllenmiş yumurtanın harerket ve beslenmesi sağlanır
  

C-Uterus:

• Duz kaslardan oluşmuş organdır
  
• Follopi kanalı ile vagina arasında yer alır
  
• Embriyonik gelişimin gerçekleştiği yerdir
  

D-Vagina:

• Spermlerin dişi vücuduna alındığı organdır
  
• Doğumda bebeğin ana vücudunu terkettiği organdır
  
• Döllenmemiş yumurtanın dışa atılımını sağlar
  

Menstrual döngü

• Folikül evresi
  
• Ovulasyon evresi
  
• Korpus luteum evresi
  
• Mensturasyon evresi
  

A-Folikül evresi:

• 14 gün sürer
  
• Ovaryumda genç folikül içindeki ootidin mayoza devam etmesi ile başlar
  
• Kanda FSH miktarı fazladır evre sonuna doğru gittikçe azalır
  
• Gelişen folikülle birlikte kandaki ostrojen miktarı artar
  
• Follopi kanalında silli hücre faaliyeti ve özel salgı miktarı artar
  
• Uterus endometyumunda mitoz artar iç doku kalınlaşır
  
• Uterusta kandamarı mikterı artar
  

C-Ovulasyon:

• Bir gün sürer
  
• Kanda LH oranı fazladır.FSH oranı azalmıştır
  
• Gelişen folikülün yırtılması ile içindeki 1.Ootid karın boşluğunabırakılır
  
• Vücud ısısı yaklaşık 0,5 oC yükselir
  

C-Korpus luteum evresi:

• Ovulasyonla yırtılan folikül korpus luteuma döner
  
• 14 gün sürer
  
• Kanda LH oranı FSH oranından fazladır
  
• Korpus luteum kana fazla miktarda progesteron az miktarda ostrojen salgılar
  
• Uterusta kalınlaşan endometyum süngersi yapı kazanır
  
• Uterusta oluşan kan damarlarına kan hücum eder
  
• Follopi kanalına geçen ootid burada bir gün içinde döllenir veya döllenmez;
  
  
  
  • Döllenirse mayoz devam eder embriyo oluşur ve hamilelik gelişir
    
  • Döllenmezse mayoz devam etmez ve ovum bozulur
    
  
  

D-Menstural evre:

• Yaklaşık 3-5 gün sürer
  
• Folikül evresi içinde yer alır
  
• Kanda LH ve Progesteron miktarı azalır
  
• Döllenmemiş yumurta ve süngersi yapı kazanmış uterus dokusu bir miktar kanla beraber vücud dışına atılır